Vandaag in De Standaard: Maria Vlaar over de zaak Arjan Peters

De Volkskrant-recensent Arjan Peters werd op non-actief gesteld omdat hij met schrijfsters wou lunchen alvorens hun werk te recenseren. DSL-recensente Maria Vlaar ervaart de machtsverhouding omgekeerd. ‘Mannelijke schrijvers vragen mij mijn mond te houden.’

Maria Vlaar

zaterdag 30 mei 2020 om 0.00 uur

Op 14 mei verscheen in de Volkskrant een necrologie over de overleden schrijfster Mischa de Vreede (85) door recensent Arjan Peters (57). Ik ergerde me omdat Peters in het stukje nauwelijks schreef over haar boeken, haar gedichten of literatuuropvatting. Het portret draaide om wat Peters kennelijk als De Vreedes grootste wapenfeit beschouwde: haar verhouding met de getrouwde uitgever Geert Lubberhuizen, de oprichter van De Bezige Bij, ‘twintig jaar ouder en een groot man uit de kunstwereld’. Peters’ bewondering voor de schalkse uitgever met de reputatie van vrouwenversierder was zichtbaar groter dan voor de schrijfster Mischa de Vreede.

Zelf werkte ik tussen 1990 en 2001 als redactrice in het mannenbolwerk De Bezige Bij. Voor een jonge vrouw waren er in die uitgeverij twee overlevingsstrategieën: óf naar bed gaan met een van de invloedrijke uitgevers of schrijvers, óf meedoen met de mannen. Ik deed mee met de mannen. Niet door op mijn beurt kwetsbare vrouwen te versieren, want ik val op mannen en trouwde met redacteur (en later schrijver en recensent) Erik Menkveld, maar door niet op te komen voor vrouwen die wél voor de bijl gingen. Vrouwen als Mischa de Vreede, op wie lacherig werd neergekeken tijdens borrels waar mannelijke schrijvers, recensenten en redacteuren met jaloezie en bewondering spraken over een van Lubberhuizens gerenommeerde opvolgers, die met grote regelmaat affaires aanging met verse redactrices.

Waarom lachte ik mee in plaats van deze vrouwen in bescherming te nemen? Ik kan drie redenen bedenken: het gebeurde heimelijk en met wederzijdse instemming, ik had geen (vrouwelijke) medestanders met wie ik erover kon praten, en de voornaamste reden: ik wilde niet truttig zijn. In mijn jeugd was ik zoals veel generatiegenoten punk: wij bestreden de burgerlijkheid met geweld. De vrouwen die ik nu, vijfentwintig jaar later, als slachtoffer beschouw, vond ik toen zwak. In een volgende werkkring keek ik opnieuw neer op de vrouwelijke collega die een affaire met de getrouwde baas aanging. Hij gaf mij opdracht haar aan te spreken op haar opdringerigheid. Dat ik dat deed beschouw ik nu als een gebrek aan solidariteit.

Een andere vroegere collega schreef mij laatst dat zij zich als ‘niet-vrouw’ had gedragen om zo het spel niet mee te hoeven spelen. Dat geldt niet voor mij, ik heb flirten tijdens het werk altijd leuk gevonden en onderhuidse spanning als creatieve impuls geïnterpreteerd. Om flirten gaat het echter niet in de kwestie-Peters. Het gaat om machtsmisbruik, zoals alle #metoo-zaken in de kern niet om seks maar om machtsmisbruik gaan.

Pikorde
De boekenwereld is, net als het bankwezen of de politie, van oudsher een piramidemodel. Jarenlang werd in de Haagse Post ‘De Literaire Pikorde’ met de 40 invloedrijksten in het vak gepubliceerd. Het woord komt uit het kippenhok, maar in de praktijk telde de pik. Pas de laatste jaren dringen vrouwen zich tussen de mannelijke uitgevers en bobo’s. Schrijvers doken er zelden in op. Toch proberen ook zij hun macht uit te oefenen: Harry Mulisch heeft De Bezige Bij eens opgedragen een collega die negatief over hem publiceerde buiten de deur te zetten. De uitgever weigerde, beide schrijvers bleven. De macht van de recensent is niet wezenlijk groter dan die van de uitgever of schrijver.

Het beeld van de recensent die met een positieve of juist negatieve recensie het succes van een boek kan maken of breken, en dus gepaaid moet worden, is aan herziening toe. In mijn eigen praktijk als recensent, eerst voor De Groene Amsterdammer en sinds acht jaar voor De Standaard der Letteren, ken ik de andere kant van de medaille. Ik heb een klein stapeltje e-mails van mannelijke schrijvers die zichzelf nogal geweldig vinden en van mij twee of drie sterren krijgen, waarna ze mij proberen te intimideren. Ik zou niet goed kunnen lezen, ik zou het niet begrijpen, mijn intellectuele vermogens zouden onvoldoende zijn om hun geniale invallen op waarde te schatten. Het is voor een vrouwelijke recensent dus omgekeerd. Peters vraagt jonge vrouwen om hem stroop om de mond te smeren, knorrige mannen vragen mij mijn mond te houden. Kortom: de kwestie-Peters gaat niet over de machtspositie van de recensent, maar over de macht die een man denkt uit te oefenen op een vrouw. Een echo van vóór #metoo.

Solidariteit
Lize Spit schrijft op Facebook dat een recensie ‘neutraal’ moet zijn. Maar een recensent wordt geacht duizenden boeken te hebben gelezen, intellectueel overwicht te hebben, te weten hoe de hazen lopen in de boekenwereld en die kennis om te zetten in brood op de plank. Een redacteur in vaste dienst kan prima rondkomen, terwijl een freelancer andere opdrachtgevers nodig heeft: uitgevers en literaire festivals. Die freelance recensent moet dus heel sterk in haar schoenen staan. Met het containerbegrip ‘neutraliteit’ valt niet goed te werken, met ‘overwicht’ wel. Je kunt niet eisen van een recensent dat hij neutraal is, maar wel dat hij integer is en zijn vermeende machtspositie nooit misbruikt.

Spit schrijft dat enkele schrijfsters het hypocriet vonden om elkaar voor Peters’ gedrag te waarschuwen, zonder maatregelen tegen dat gedrag te eisen. Hier zien we de onderlinge solidariteit van de vrouwelijke dertigers. Ik bewonder ze. Was ik maar minder hypocriet geweest. Had ik maar eerder aan de bel getrokken. Wel is er grote kans dat ik dan postbesteller zou zijn geworden in plaats van recensent. Ik ken een paar mannelijke schrijvers die dat graag hadden gezien. 

Maria Vlaar is recensente van De Standaard der Letteren. Ze publiceerde onlangs een verhalenbundel (Diepe aarde) en werkt momenteel aan de biografie van Joost Zwagerman.