NOG STEEDS VERSCHIJNT bijna elke week een nieuwe recensie en soms een column of interview van mijn hand in De Standaard der Letteren, de onvolprezen letterenbijlage van De Standaard. Vooral over Nederlandstalige literatuur publiceer ik. Op de site van de krant kunt u alle teksten vinden. Komende vrijdag over Vergeet de meisjes van Alma Mathijsen, bijvoorbeeld; afgelopen vrijdag over de nieuwe romans van Griet Op de Beeck en Tom Lanoye.
Dat laatste stuk, over Zuivering van Tom Lanoye, vindt u hieronder. Vier sterren kreeg de roman in de krant.

Poetsen tot het schoon is

Maria Vlaar

IN HET STADSTUINTJE van Gideon Rottier, de excentrieke hakkelaar in Tom Lanoye’s nieuwe roman ‘Zuivering’, strijkt op een dag een haantje neer. De ‘ultieme schoonheid’, noemt hij het dier, ‘op de borst donkerpaars en bij de flanken antracietzwart. Naar de rug en de vleugels toe werden zijn veren okerbruin en bordeauxrood.’ Hij geeft hem te eten, biedt hem de tuin als territorium, en heeft zijn haantje lief.
Zo schenkt hij ook een deel van zijn huis, zijn ‘burcht, bolwerk en palazzo’, aan zijn enige vriend ooit: Youssef, een Syrische vluchteling die voor de massa uit zijn weg naar Europa weet te vinden, een charmeur en talenknobbel. Gideon is een intelligente boekenliefhebber; carrière maken en een gezinsleven hebben hem nooit getrokken. De gezworen Einzelgänger is vaak onderwerp van spot, al is het maar door zijn spraakgebrek, en heeft vreemde baantjes als spermavanger in een paardenfokkerij, voordat hij komt te werken bij ‘Extreme Cleansing’ en Youssef zijn gezworen kameraad wordt.
Exteme Cleansing zuivert de plekken in de samenleving waar de verwaarlozing oploopt en het kwaad toeslaat. Een huis ontruimen dat dertig jaar is volgestouwd door een man met hoarding, een onder water gelopen of door brand verwoest ‘druipend of zwartgeblakerd’ huis leegschrapen: Gideon, Youssef en hun collega’s poetsen tot het schoon is. Stoere mannen. Thuis vertelt Youssef mooie verhalen over zijn voettocht langs de spoorlijnen van Europa en over zijn land van herkomst, ‘ooit de navel van de geschiedenis. Nu een open wond vol koudvuur.’ Ze spelen schaak, lezen gedichten van Apollinaire en de Syrische dichter Adonis, Youssef drinkt een glas wijn en Gideon de rest van de fles.
Gideon beschrijft deze idylle, die zeker met een korrel zout genomen moet worden, in zijn memoires, omdat hij begrepen wil worden. ‘Alleen als u mij kent, raakt uw vonnis kant en wal.’
Het drama waarover ons oordeel gevraagd wordt, dient zich aan nadat Gideon door zijn maat gered is uit een brandend kraakpand en Youssef aankondigt dat zijn vrouw en twee puberkinderen overkomen. Gideon is geschokt dat hij nu pas hoort over een gezin, maar weet zich wonderwel aan te passen aan de wervelwind die zijn huis binnen dendert.
Met de gezinshereniging komen religie en politiek zijn huis – symbool voor België – in. Extreme Cleansing wordt het schoonmaakbedrijf bij uitstek dat opruimt na terroristische aanslagen. Daar komen er steeds meer van; de publieke en politieke reacties worden steeds xenofober. De oorlog bereikt België. Een foto van Gideon die na een aanslag een afgerukt kinderarmpje op het station van Antwerpen in een plastic zak doet die Youssef voor hem openhoudt, gaat online. Lanoye’s verhaal kantelt vernuftig van heerlijk schelmenverhaal naar angstwekkende dystopie.
Om beurten nemen de leden van dit gezin de positie in van opgejaagde vluchteling, lijder aan oorlogstrauma, cultuurdrager van Arabische poëzie en schaakkunst, vrome gelovige, geradicaliseerde extremist, eeuwige gelukszoeker. Alles te winnen, alles te verliezen: ze leven op het scherp van de snede, waarbij Gideon de ongewenste rol van surrogaatvader vervult. Lanoye weet dit spectaculaire verhaal over slachtoffer- en daderschap oplopend spannend, intrigerend en wonderschoon op te schrijven. Zo laat hij bijvoorbeeld tegelijk de menselijke én de onmenselijke kant van smokkelaars zien. ‘De macht die je hebt over zwakkeren stemt je bitter, maar ze bedwelmt je tegelijk,’ schrijft hij. Heeft Gideon ook het moraal van de mensensmokkelaar? Ook discussies rondom hoofddoekjes en zwembroeken onder de douche in de gym krijgen een plaats: dochter Loubna is de meest religieuze en tegelijk de meest zinnelijke van de familie. Gideon begeert en begluurt haar; zij is de enige die het hoofd koel weet te houden onder haar doek. Maar hoe betrouwbaar is Gideons verhaal over haar?
Gideons memoires zijn soms hilarisch en hier en daar larmoyant. Maar de theatraliteit wordt nergens buitenkant: je daalt af in zijn ziel. Hoe afstootwekkend hij zichzelf ook beschrijft, je gunt hem zo de troost van de schoonheid, van het haantje dat in zijn tuin komt wonen! Soms is de vroegere, hyperbolische Lanoye te zien, bijvoorbeeld als Youssefs scheet als ‘een passaatwind die Béla Bartók met gemak overstemde’ beschreven wordt, maar meestal voeren zijn geestige en meanderende zinnen je precies naar waar hij je hebben wil. Alinea’s en hoofdstukken worden afgesloten met twee korte zinnetjes onder elkaar die impact maken: ‘Ik was armer dan de meeste bedelaars. Ik bezat zelfs niemand om afscheid van te nemen.’ Dat werkt geraffineerd, net als de onvoorziene wendingen, de cliffhangers en de soms ineens als een zonnestraal door donkere wolken priemende vooruitverwijzingen: ‘Ik, Gideon Rottier, zou hem, mijn haantje, uiteindelijk smartelijk verliezen.’
Niets is zo zuiverend als de extremen water en vuur. Lanoye heeft de extreme morele dilemma’s van deze tijd en het menselijk drama van vriendschap prachtig samengebald. En het haantje? Die kraait nog minstens drie maal kukeleku in de roman. En hoe!